ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 1، فروردین 1400 ، شماره پی در پی 59

ناهمسانیهای اندیشۀ خیامی با بوستان سعدی

صفحه (217 - 229)
بهاره فضلی درزی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده

زمینه و هدف: ظهور و بروز اندیشۀ خیامی در اثری تعلیمی- اجتماعی نه با عرف ادب تعلیمی سازگاری دارد و نه با عرف اندیشۀ خیامی. بویژه اینکه یک سر برخی از آموزههای خیامی مانند دم را غنیمت شمردن و باده ستایی دور از غایت ادب تعلیمی است. ذات اندیشۀ خیامی تابوشکن و اخلاق گریز است؛ ازاینرو گفتمان خیامی در جامعۀ اسلامی طرد میشود. پربسامدترین درونمایه های این اندیشه، تأمل در مسئلۀ مرگ است که در بوستان نیز همچون رباعیات خیام، در تمثیلاتی مانند رفتن به گورستان، سخن گفتن با کله، بررستن سبزه از گور، و کندن خشت از مزار دیده میشود؛ همچنین از باده ستایی، دم را غنیمت شمردن، اختیار و حیرت و شک در هستی، خالق و جهان پس از مرگ، و جبرگرایی، باید نام برد که رگه هایی از اباحه گری و مشرب دهری دارند. سؤال اصلی این پژوهش آنست که آیا این درونمایه ها در بوستان مجال بروز یافته و در این صورت با چه هدفی ارائه شده اند؟ آیا این هدف، همسو با اندیشۀ خیامی است و یا خیر؟

روش: این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: سعدی جامعه را به سرزندگی در حین انذار از عقوبت پس از مرگ، لذت بردن در این دنیا در عین توجه به آن دنیا، و توجه به منعفت جمعی و نه فردی دعوت میکند.

نتیجه گیری: این مقاله نشان میدهد بازتاب اندیشۀ خیامی در بوستان صرفاً تعدیل نیافته، بلکه دقیقاً به مقوله ای اخلاقی تبدیل شده و در نتیجه تا حدودی کارکرد خیامی خود را ازدست داده است. اندیشۀ سعدی در بوستان بدلیل نگاه دینی - اخلاقی، کارکردگرایانه و دعوت به حس مسئولانه برای تک تک آحاد جامعه، توجه به جهان پس از مرگ، و آرمانشهرگرایی، با اندیشۀ خیامی فاصله دارد.

کلمات کلیدی
ندیشۀ خیامی , بوستان سعدی , ادبیات تعلیمی

• با کاروان حله، زرین‌کوب، عبدالحسین (1370) چاپ ششم، تهران: علمی. بوستان، سعدی شیرازی، مشرف‌الدین (1379) با شرح محمد خزائلی، چاپ یازدهم، تهران: جاویدان.
• بوستان، سعدی شیرازی، مشرف‌الدین (1396) به تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ دوازدهم، تهران: خوارزمی.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1369) ج 2، تهران: فردوس.
• تحقیق دربارۀ سعدی، ماسه، هانری (1369) ترجمۀ غلامحسین یوسفی، محمدحسن مهدوی اردبیلی، چاپ دوم، تهران: توس.
• جاویدان خرد، ابن مسکویه، احمدبن محمد (1374) ترجمۀ تقی‌الدین محمد شوشتری، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ فرهنگ کاوش.
• حدیث خوش سعدی، زرین‌کوب، عبدالحسین (1379) تهران: سخن.
• خیام و ابوالعلاء، فرزاد، عبدالحسین (1379) کتاب ماه فلسفه، شمارۀ31، صص 3- 7.
• دمی با خیام، دشتی، علی (1377) به کوشش مهدی ماحوزی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
• رباعیات، خیام، عمربن ابراهیم (1372) به انتخاب و تصحیح محمدعلی فروغی و قاسم غنی، تهران: عارف.
• زمان گذران در نگاه بیقرار خیام، حسامپور، سعید، حسن‌لی، کاووس (1383) نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال 47، شمارۀ مسلسل 192، صص 17- 53.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی کیکاووس (1386) تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ پانزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• کیمیای سعادت، غزالی، محمد (1374) تصحیح حسین خدیوجم، ج1، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• من لایحضره الفقیه، ابن بابویه قمی، ابی جعفر محمد، (1413ه.ق) به تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج 1. مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ دوم، قم: انتشارات اسلامی جامعه.
• نقش غزلهای سعدی در آرمانشهر او، دادبه، اصغر (1391) سعدی‌شناسی، دفتر پانزدهم، به کوشش کوروش کمالی سروستانی، شیراز: بنیاد فارسی‌شناسی، صص 24- 46.